Osip Tsebry: Burzliwy życiorys machnowca

Latem 1942 roku do oddziału Armii Krajowej w Puszczy Augustowskiej przybył dziwny osobnik. Bardzo łamaną polszczyzną próbował im wyjaśnić kim jest i skąd idzie: Königsberg, idę z Königsberga. Szukam drogi na wolność, pomóżcie, francuski. Psia krew – odpowiadali żołnierze – nie rozumiemy.

Gdy jeden z oficerów spróbował porozumieć się po francusku, przybysz od razu się ożywił i zaczął składniej mówić. Dziwny gość opowiedział niesamowitą historię. Ukrainiec, Osip Tsebry urodził się i dorastał we wsi Tartaki, w rejonie żmeryńskim, w prowincji kijowskiej Imperium Rosyjskiego. Wychowywał się w niezwykłej rodzinie chłopskiej. Jego ojciec, Wasilij Grigoriewicz Tsebry podczas służby wojskowej w Petersburgu spotkał anarchistów, którzy traktowali go jako ukraińskiego chłopa życzliwie. Wrócił do swojej wioski jako zwolennik poglądów Michaiła Bakunina.

Pawło Dybenko i Nestor Machno 1919

Wśród innych mieszkańców wsi cieszył się ogromnym autorytetem, więc gdy tylko wybuchła rewolucja w 1917 roku Wasilij został mianowany przewodniczącym wiejskiego sowietu. Z entuzjazmem przystąpił do organizowania nowego życia i stworzył wspólnotę zajmującą się uprawą roli. Wybuchła jednak wojna domowa, a na Ukrainę dotarły wojska niemieckie i austro-węgierskie.

W 1918 roku chłopi w Tartakach utworzyli oddział samoobrony do walki z Niemcami i wojskami hetmana Pawło Skoropadskiego, które popierały najeźdźców. Osip Tsebry również walczył w szeregach oddziału samoobrony. Był anarchistą tak samo jak jego ojciec. Gdy wróg został pokonany, przyszli na jego miejsce białogwardziści, a z nimi dawni posiadacze ziemscy. Anarchizujący chłopi zwrócili się więc o pomoc do Nestora Machno zwanego Batko. Przywódcy Rewolucyjnej Powstańczej Armii Ukrainy związanej również z ruchem anarchistycznym.

Na czele grupy, która udała się do przywódcy chłopskiego ruchu z Hulajpola stanął we własnej osobie Osip Tsebry. Wsparty przez bojowników anarchistycznego atamana przepędził białogwardzistów. Był to jeden z elementów krwawej wojny między machnowcami, a wojskami generała Antona Denikina. Sam dowódca białogwardzistów twierdził, że załamanie jego przewagi na „południu Rosji” czyli wschodniej Ukrainie spowodowane było przez starcia z bandami anarchistów. Ostateczny cios zadali mu bolszewicy. Jednak jak na złość, pogromcy Denikina byli kolejnym problemem dla ukraińskich chłopów.

Machnowcy. W środku Fiodor Shchus

Po zajęciu Ukrainy, bolszewicy wprowadzili swoje porządki ograniczając pozycję lokalnych sowietów. Z tego powodu wystąpił przeciwko nim Nestor Machno. Tsebry dowodził już oddziałem liczącym 1500 osób i wziął udział w wojnie między machnowcami, a bolszewikami. Ta wojna została jednak w 1921 roku przegrana, a po rozbrojeniu machnowców bolszewicy rozstrzelali szacunkowo od 10 do 20 tysięcy jeńców. Liderzy ruchu, związani z nim anarchiści i część chłopskich dowódców uciekła na Zachód. Tsebry z Rumunii trafił podobnie jak sam Machno do Polski, a potem przez Austrię do Jugosławii. Osiadł w bośniackiej wsi Rosawiec, zamieszkałej w większości przez przybyłych z Galicji Ukraińców.

Mieszkając we wsi obserwował jej funkcjonowanie. Zauważył, że wielu chłopów mimo posiadania dużej ilości gruntów żyło w biedzie, ponieważ nie byli w stanie sami tej ziemi uprawiać. Zorganizował wiec, na którym zaproponował nowy model organizacji życia społecznego. Młodzi ludzie zajmowali się łowiectwem i dzieleniem żywności pomiędzy wszystkich mieszkańców wsi. Zbudowano młyn, gorzelnię, tartak, cegielnię, piekarnię, kurnik i wytwórnię sera. Powstała Kooperatywa Machno, która powołała do życia szkołę i dom opieki dla osób starszych, których dzieci emigrowały pozostawiając rodziców i dziadków bez opieki. W skład kooperatywy weszły też sąsiednie wsie. Tsebry posiłkując się doświadczeniami z okresu rewolucji na Ukrainie usiłował udowodnić, że anarchia jest matką porządku.

Królewiec, Selkestrasse

Anarchia w Bośni nie trwała jednak długo. W 1927 roku do wioski przybyli policjanci, będący weteranami białogwardyjskimi w towarzystwie duchownych prawosławnych z żądający trybutu pod budowę cerkwii. Chłopi będący pod wpływem bezbożnego anarchisty sprzeciwili się żądaniom władz. Tsebry został więc aresztowany za nawoływanie do niepokojów i wydalony z Jugosławii. Wyjechał więc do Francji, gdzie od 1923 roku mieszkał Nestor Machno dorabiający jako szewc, drukarz i dekorator w studiu filmowym. Mieszkańcy zanarchizowanej wioski nie zamierzali jednak dać się tak łatwo spacyfikować. Spalili zbudowaną przez władze cerkiew i zabili księdza oraz dwóch mnichów. Bunt chłopów został spacyfikowany m.in. groźbą deportowania ich na Ukrainę. Po uspokojeniu nastrojów żyli „po bożemu” i w biedzie.

Po nieudanej próbie wywołania rewolty w Bośni, Tsebry żył w spokoju nawet po zajęciu Francji przez Niemców w 1940 roku. Pozostawał jednak ideowym anarchistą i nienawidził kapitalizmu, bolszewizmu i faszyzmu. Postanowił działać gdy doszło do inwazji III Rzeszy na Związek Radziecki i zajęcia Ukrainy. Okazja do przedostania się na wschód nadażyła się, gdy Niemcy zaproponowały kolaboranckiemu rządowi Vichy wymianę: jeden jeniec wojenny w zamian za trzech robotników. O ile zdecydowana większość mieszkańców południowej Francji robiła wszystko by nie trafić do Niemiec, ukraiński anarchista sam zgłosił się na ochotnika. Tak trafił w rejon Königsberga czyli Królewca, a obecnie Kaliningradu i pracował w pruskich gospodarstwach rolnych. Przy pierwszej możliwej okazji zbiegł do Puszczy Augustowskiej i trafił na żołnierzy Armii Krajowej. Ci po wysłuchaniu jego opowieści, pomogli mu w przedostaniu się na teren Ukrainy zaopatrując go w fałszywe dokumenty. W rejonie Kijowa, powołał organizację o nazwie Zielona Gwardia. Nawoływał do walki o „chleb i wolnosć” jak Batko Machno, najpierw z faszystami, a po ich pokonaniu z bolszewikami.

Zimą 1943 roku partyzanci Zielonej Gwardii zostali zaatakowani i otoczeni w lesie przez Niemców. Na skutek ostrzelania zginęli prawie wszyscy, a garstka rannych w tym Tsebry dostała się do niewoli. Anarchistyczny partyzant trafił do obozu w Niemczech. W 1945 roku został wyzwolony przez Amerykanów. Emigrował do USA gdzie w spokoju dożył sędziwej starości. Utrzymywał kontakt z Organizacją Rosyjskich Anarcho-Komunistów USA i Kanady i publikował swoje wspomnienia na łamach wydawanego w Nowym Jorku „Dielo Truda - Probuzdeniye”. Zmarł w 1958 roku. 

Bibliografia

V. Damier, Sudba machnowca, "Pryamoye deystviye" nr 11, 1998

A. Denikin, Put' russkogo oficera, Moskwa 2002

O. Tsebry, Wspomnienia machnowca, Łódź 2008

A. Zacharow, Makhnovets iz Konigsberga: Osip Tsebriy ne videl raznitsy mezhdu fashistami i kommunistami, Novye Kolesa 03.03.2016, nr 486